Irene Mélikoff (1917-2009)
Türkolog

7 Kasım 1917’de Petrograd’da (Saint Petersburg) doğdu. Babası Bakülü zengin bir Âzerî olan İskender Mélikoff, annesi Rus balerini Eugenie Mokchanoff’tur. Bolşevik İhtilâli sırasında mal varlığına el konulan ailesi önce Finlandiya’ya sığınmış, daha sonra İngiltere’ye, oradan da 1919’da Fransa’ya geçerek Paris’e yerleşmiştir. Rusça konuşulan entelektüel bir aile ortamı içinde yetişen Mélikoff babasından Türkçe’yi, İngiliz mürebbiyelerden İngilizce’yi öğrendi. Üniversite öncesi okul hayatında Fransızca konuşarak büyüdü. Babasının zengin kütüphanesi ve evlerine gelen entelektüel Âzerî dostları sayesinde Doğu klasikleriyle tanışma fırsatı buldu. Bir yandan Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne devam ederken aynı zamanda Yaşayan Doğu Dilleri Millî Mektebi’ne kaydoldu. Burada, ileride her biri kendisi gibi dünya çapında bir âlim olacak olan Avusturya’dan Andreas Tietze, Fransa’dan Louis Bazin ve İngiltere’den Bernard Lewis ile birlikte okudu. Türkolog Jean Deny ve Abdülhak Adnan Adıvar’ın derslerine devam etti. İranolog Henri Massé’den Fars dili ve edebiyatı dersleri aldı ve Farsça’sını geliştirdi. Sorbonne’da öğrencisi olduğu Louis Massignon ve Claude Cahen gibi şarkiyatçılar onun meslek çizgisinin belirlenmesinde en başta gelen kişiler oldu, daha sonra bunlara Türkiye’den Fuad Köprülü de eklendi.

Mélikoff, Sorbonne’da öğrenci olduğu yıllarda matematikçi Sâlih Zeki’nin oğlu Faruk Sayar’la tanıştı. Bu tanışıklık bir süre sonra evlilikle neticelendi, bu evlilikten halen ikisi akademisyen üç kız çocuğu dünyaya geldi. Fransa’nın 1940 yılında Almanlar tarafından işgali üzerine Türkiye’ye giden aile bir süre İstanbul, Ankara ve İzmir’de, ardından Mersin’de yaşadı. Mélikoff burada, o sıralar Marko Paşa adıyla bir dergi çıkarmakta olan Sabahattin Ali ile tanıştı. Bir süre sonra eşi Faruk Sayar’dan boşandı ve 1948’de kızlarını yanına alıp Fransa’ya döndü. Paris’e yerleşerek Yaşayan Doğu Dilleri Millî Mektebi’nde yarım kalan Farsça eğitimini tamamladı ve kendini bütünüyle Türkoloji araştırmalarına verdi. Türkiye’deki sekiz yıllık ikameti ona bu alanda çok şey öğretti.

Türkoloji’ye dair ilk çalışması Le Destān d’Umūr Pacha, Mélikoff’a Centre National de la Recherche Scientifique’te (CNRS) araştırmacı olarak çalışma imkânı sağladı. Burada Dânişmendnâme’yi konu alan doktora tezini yaklaşık sekiz yıllık bir çalışma sonunda 1957’de tamamladı. Destanî Türk edebiyatı alanında yaptığı bu çalışmalar Mélikoff’un adını Türkoloji âleminde duyurmaya başladı. Fakat onu 1970’lerden sonra bütün akademik hayatını vakfedeceği Alevîlik ve Bektaşîlik araştırmalarına çeken Ebûmüslimnâme oldu. 750 yılındaki Abbâsî ihtilâlinin meşhur lideri Ebû Müslim-i Horasânî’nin hayatını, ahî loncaları ve heterodoks derviş grupları çevresi içinde destansı biçimde anlatan Ebûmüslimnâme, onun dikkatini bu destan kahramanının canlı bir şekilde hâlâ takdis edildiği Alevî ve Bektaşî topluluklarına çekti. Bundan sonra Alevîliğin ve Bektaşîliğin tarihini, inançlarını, geleneklerini ve edebiyatını araştırmaya koyuldu. Her yıl Türkiye’ye giderek çeşitli bölgelerdeki Alevî ve Bektaşî toplulukları arasında gerçekleştirdiği alan araştırmalarıyla desteklediği yayınları, Batı dünyasındaki Türkologlar’ın dikkatini bu alana çektiği gibi kendisine dünya çapında büyük bir ün sağladı. Ayrıca çoğu Türkiye dışındaki dergilerde yayımlanan Fransızca, İngilizce, Almanca, Türkçe, Farsça pek çok bilimsel makalesi vardır. Mélikoff bu çalışmalarında sosyolojik, antropolojik ve teolojik verileri dikkatli bir analiz yeteneğiyle kullanmayı bilmiştir. Son yıllarda ise Köprülü’nün de etkisiyle Anadolu halk İslâm anlayışının köklerini Orta Asya faktörü ve Şamanizm ilişkileri çerçevesinde temellendirmeye çalıştı. Bu teoriye göre Hz. Ali eski Türkler’deki güneş kültünün İslâmlaşmış biçimidir ve Alevîlik’te bu sebeple eski Türk inançlarında güneşin simgesi olan turna kuşu kutsaldır. Turna aynı zamanda Hz. Ali’nin simgesidir.

Mélikoff, 1968 yılında hocası Claude Cahen’in tekrar Sorbonne’a dönmesi üzerine boşalan Strasbourg Üniversitesi’ndeki (bugünkü Université Marc Bloch) Institut d’Etudes Turques ve Institut Henri Massé’nin (Institut d’Etudes iraniennes) başkanlığına tayin edildi, 1986’da emekli oluncaya kadar bu görevlerini sürdürdü. 1969’da Turcica dergisini yayımladı, yıllarca derginin kurucu başkanı olarak görev yaptı. Turcica, Türkoloji dünyasının Batı’daki ilk bağımsız bilimsel yayın organı olarak büyük itibar kazandı. Bugün de yayın hayatını başarıyla sürdürmektedir. Strasbourg Üniversitesi’nde bir yandan araştırmalarına devam eden Mélikoff, bir yandan da Türk tarihi, Türk kültürü ve edebiyatı üzerine dersler verdi, yüksek lisans ve doktora tezleri yönetti. Çeşitli milletlerden öğrencileri arasında Türkler ve İranlılar da bulunuyordu. Bu arada 1972-1988 yıllarında milletlerarası dâimî bir Türkoloji kongresi olan Comité International d’Etudes Pré-ottomanes et Ottomanes’ın genel sekreterliğini yürüttü. Aynı zamanda 1952 yılından beri Paris’teki Société Asiatique ve Société Linguistique de Paris üyesiydi. 1966’dan itibaren bir dinler tarihi araştırma kurumu olan Société Ernest Renan üyeliğini de sürdürdü. Mélikoff 8 Ocak 2009 tarihinde Strasbourg’da öldü ve 14 Ocak’ta Paris Rus Ortodoks Kilisesi’ndeki aile mezarlığına gömüldü. Fransa’dan aldığı akademik şeref pâyelerinin yanında Türkiye, İran ve Azerbaycan üniversitelerinden şeref doktoraları almış, Türk Tarih Kurumu’na şeref üyesi seçilmiştir. Mélikoff’un vurgulanması gereken en önemli özelliği, Bektaşîlik ve Alevîlik alanındaki araştırmaları ideolojik yaklaşımlardan ve spekülasyonlardan kurtararak bilimsel bir çerçeveye oturtması, böylece Türkoloji alanına yeni bir araştırma disiplini kazandırmış olmasıdır.

Eserleri.

1. Le Destān d’Umūr Pacha. 1928’de Mükrimin Halil Yinanç’ın eski harfli ve Latin harflerine çevrilmiş metnini birlikte yayımladığı Düstûrnâme-i Enverî’yi yeniden ele alıp Bizans ve Batı kaynaklarını da kullanarak bir giriş bölümü yazan Mélikoff metni Latin harflerine aktarmış ve Fransızca’ya çevirip yayımlamıştır.
2. La Geste de Melik Dānişmend: Étude critique du Dānişmendnāme. Doktora tezinin neşredilmiş şeklidir. I. cilt giriş ve Fransızca çeviriyi, II. cilt Türkçe transkripsiyonlu metni ihtiva eder.
3. Abū Muslim, Le “Porte-Hache” du Khorassan, dans la tradition épique turco-iranienne. Abbâsî ihtilâlinin en önemli siması Horasanlı Ebû Müslim’in hayatının anlatıldığı eser Türk İran Epik Geleneği İçinde Horasan Teberdarı Ebu Müslimadıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.
4. Sur les traces du soufisme turc: Recherches sur l’Islam populaire en Anatolie. Alevîlik hakkındaki makalelerinden oluşan eser Mélikoff’un bu alanda yayımlanmış ilk kitabıdır (Uyur İdik Uyardılar: Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, trc. Turan Alptekin).
5. De l’épopée au mythe. Itinéraire turcologique. Mélikoff’un makalelerinden derlenmiştir (trc. Turan Alptekin, Destan’dan Masal’a: Türkoloji Yolculuklarım).
6. Hadji Bektach: Un mythe et ses avatars: Genèse et évolution du soufisme populaire en Turquie. Mélikoff’un Alevîlik ve Bektaşîlik hakkındaki bütün araştırmalarında ele aldığı konuların, vardığı sonuçların bir özeti durumunda olan son monografisidir (Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe, trc. Turan Alptekin). Farsça’ya da çevrilen bu kitabında Mélikoff, Bektaşîliğin ve Alevîliğin inanç ve ritüellerinin tarihsel perspektif ışığında kökenlerini ilk defa ortaya çıkarmaya ve işlevlerini açıklamaya çalışmış, ilginç nazariyeler ortaya atarak dikkate değer tesbit ve yorumlar yapmıştır. Daha önceki yayınlarında olduğu gibi bu kitabında da genellikle Mehmed Fuad Köprülü’nün perspektifinin pek dışına çıkmamış, Anadolu halk İslâm anlayışının köklerini ağırlıklı olarak Orta Asya ve Şamanizm çerçevesinde aramıştır.
7. Au Banquet des quarante: Exploration au cœur du Bektachisme-Alevisme. Alevîlik ve Bektaşîlik üzerine kaleme aldığı bazı önemli makalelerinden oluşur (trc. Turan Alptekin, Kırklar’ın Ceminde).

Mélikoff ayrıca İtalyan Türkologu Alessio Bombaci’nin Türk edebiyatı tarihine dair eserini Histoire de la littérature turque adıyla Fransızca’ya çevirmiştir.

KAYNAK:TDV İslâm Ansiklopedisi, müellif: Ahmet Yaşar OCAK.

HAZIRLAYAN: Mehmet MEMİŞ,(E) öğretmen.