Yûnus Emre, sis perdesi içinde görünen hayât hikâyesini, büyük ihtimâlle on üçüncü asır içine sığdırmıştır. Bu zamân dilimi, Anadolu coğrafyasının ve Anadolu Türklüğü’nün yamalı bohçaya benzeyen bir fotoğrafını göstermektedir. Yanlış atılan adımlar ve o yanlışlıkların üstüne gelen Moğol istîlâsı, Anadolu Selçuklu Devleti’ni kötürüm edip yatağa bağlamış, ortada devlet otoritesi kalmamış idi. Herkesin can ve mal derdine düştüğü o demde, kendinde nüfûz vehmeden nice güç ve kudret sâhibi, bir başka deyişle mütegallibe, bulundukları yerlerde beylikler kurmuşlar, sözlerini geçirir olmuşlardı. Bu beylikler için sık kullanılan “Tavâif-i Mülûk” sözü, aslında Abbâsî Devleti’nin yıkılmasından sonra ortaya çıkan küçük emîrlikler için sarf edilirdi. Türkiye Selçuklu Devleti’nin inkırâzı sonrasında da benzer bir manzara görüldüğünden, Anadolu Türk beyliklerine de Tavâif-i Mülûk denildi.
Bahsi geçen bu beyliklerin içinde, Karamanoğulları Beyliği gibi, devlet cesâmetinde olanları da vardı, ama ekseriyeti birkaç evleklik arâziye sâhipti. Üstelik, bu beyliklerin etrâfları hep başka Türk beylikleri ile çevrili idi. Böyle olunca, bir beyliğin genişleyip büyümesi için, öteki Türk beylikleriyle savaşması, mücâdele etmesi gerekiyordu. Bu, kelimenin tam mânâsı ile bir kardeş kavgası ve dahî dalaşı idi. Türk milleti, uzun ve muhteşem târîhi boyunca, ne çektiyse hep bu kardeş dalaşmasından çekmişti. Yûnus Emre’nin yaşadığını sandığımız vakit, işte böyle bir Anadolu Tüklüğü’nü gösteriyordu. Bunun içindir ki o:
"Söz ola kese savaşı
Söz ola bitire başı
Söz ola ağulu aşı
Bal ile yağ ide bir söz”
diye feryâd eden mısrâlar söylüyordu.
Türk’ün Türk’e bakışında, reçete hükmündeki bu Yûnus Emre temennîsi hâkim olmalı değil midir? Elbette öyledir, lâkin temennî ile aynaya vuran aksimiz, ters köşelerde duruyor. Gâzî Süleyman Paşa’nın Rûmeli’ne geçişinden başlayarak asırlarca devâm eden ihtişâm çağlarımızı anlatırken, hep Cihân’ı dize getirişimizden ve bâzûmuzun şişkinliğinden, kılıcımızın keskinliğinden bahsettik. Ne vakit ki, söz idbâr ve hezîmet çağlarımızın semtine uğradı, hemen düşmanın sağlam duruşundan ve sayı çokluğundan mazeret çeteleleri çıkarıverdik. Hâlbuki, Türk’ün karşısındaki düşman, üstelik daha kalabalık olarak o ihtişâm devirlerimizde de vardı. Fâtih’in, İstanbul’u aldıktan sonraki düşmanlarını saymaya kalksak, şaşkınlık içinde kalırız. Bu hâl, Yavuz ve Kaanûnî devirleri için de öyledir.
Kabâhat ve kusûru başkalarına yükleyip işin içinden sıyrılamayız. Yükselirken de, alçalırken de, ortaya dökülen fiiller, topyekûn bize âittir. Büyük millet olmanın sırrı, Yûnus Emre’nin her bir işimizi yağ ile bal eden sözünde gizlidir..
