BDT Duşanbe Zirvesi: “Sovyetler Birliği Ruhu Geri mi Dönüyor?”

BDT kapsamında bugüne kadar imzalanan 200’den fazla sözleşme ve topluluk kurumlarının aldıkları 500’den fazla kararın büyük çoğunluğunun henüz hayata geçirilememiş olması, topluluğun etkili bir entegrasyon aracı olamadığını göstermektedir. Bu nedenle Duşanbe Zirvesi’nde farklı konuların ele alınacağından söz edilmişse de daha çok güvenlik alanındaki işbirliğinin güçlendirilmesine odaklanılacaktır.

*****

Olimjon SOBIR

 

Bağımsız Devletler Topluluğu Duşanbe Zirvesi: “Sovyetler Birliği Ruhu Geri mi Dönüyor?”

25 Eylül 2018 ile 1 Ekim 2018 tarihleri arasında Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) New York kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler’in (BM) 73. Genel Kurul toplantısı devam ederken Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de de Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Devlet Başkanları Zirvesi gerçekleştirilmektedir. 27-28 Eylül 2018 tarihlerindeki bu toplantıya Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Beyaz Rusya Cumhurbaşkanı Aleksandr Lukaşenko, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Moldova Cumhurbaşkanı İgor Dodon, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov, Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ve Türkmenistan Başbakan Yardımcısı Purli Agamıradov katılacaktır.

BDT Duşanbe Zirvesi’nin gündem maddeleriyle ilgili olarak BDT İdari Sekreteri-İcra Komitesi Başkanı Sergey Lebedov bir açıklama yapmış ve bu açıklamayla, zirvede 6 tanesi güvenlikle ilgili meseleler olmak üzere toplam 16 tane belgenin imzalanacağını duyurmuştur.[1] Bahse konu olan toplantı, geleneksel olarak iki formatta gerçekleştirilecektir. Devlet başkanlarının katılacağı dar kapsamlı toplantıda, başkanlığın Türkmenistan’a devredilmesi ve 2019 yılında BDT çerçevesinde işbirliğinin geliştirilmesi gibi konular tartışılacak ve bir sonraki toplantının tarihi ile yeri belirlenecektir. Genişletilmiş formattaki toplantıdaysa ekonomi, kültür ve güvenlik alanlarında işbirliğinin geliştirilmesi için görüşmeler yapılacaktır.

Devlet başkanları toplantısında güvenlik alanında işbirliğinin geliştirilmesine ilişkin 6 belgenin imzalanması beklenmektedir. Zaten bu konu, zirvenin de ana gündem maddesini oluşturmaktadır. Bu belgelerden en önemlisi 2019-2023 yılları arasında uygulanmak üzere Suçla Mücadele Ortak Tedbirleri İçin Hükümetlerarası Program’ın kabul edilmesidir. Söz konusu belge; uyuşturucu maddelerin yasadışı ticareti, insan kaçakçılığı, yasadışı göç ve bilgi teknolojileri gibi alanlarda işlenen suçlara karşı ortak mücadele için işbirliği yöntemlerini kapsamaktadır. Belgede yer alan alanların her biri için ayrı bir program kabul edilecektir.[2]

Bugüne kadar yapılmış olan BDT zirveleri incelendiğinde, alınan kararların hayata geçirilmesi konusunda birtakım sorunların yaşandığı ve bunun da topluluğun işleyişine yönelik eleştirilere neden olduğu görülmektedir. Çünkü BDT kapsamında imzalanan sözleşmelerin %90’ı hayata geçirilememekte ve kâğıt üzerinde kalmaktadır.[3] Üstelik BDT’nin yapısıyla ilgili belirsizlik ve bazı üyelerin topluluktan ayrılmaları da yapılan zirvelerin ciddiyetine gölge düşürmektedir. Bu yüzden de Duşanbe Zirvesi, yalnızca Rus basınında gündem olmaktadır.

İlk bakışta BDT, barışçıl bir topluluk olarak gözükse de üye devletler arasında ciddi problemlerin bulunduğu göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Bunlardan en önemlisi de Azerbaycan ve Ermenistan arasında yaşanan Dağlık Karabağ sorunudur. Ayrıca son yıllarda Gürcistan’ın topluluktan çıkmış olması ve Ukrayna’nın yaşadığı sıkıntılar sebebiyle topluluktan ayrılma isteği de topluluğun geleceğine ilişkin soru işaretleri yaratmaktadır. Örneğin 2008 yılında Güney Osetya Savaşı sebebiyle Gürcistan’ın eski Cumhurbaşkanı Mihail Saakaşvili, BDT’den çıkmaya karar verdiklerini açıklamış ve 15 Ağustos 2008 tarihinde Gürcistan Meclisi, BDT’den ayrılma kararını onaylamıştır. Neticede Gürcistan’ın üyeliği, 17 Ağustos 2009 tarihinde resmen sona ermiştir.[4] Tüm bunlara ek olarak BDT’ye getirilen en büyük eleştiri, topluluğun bir kalkınma değil; sömürü yapılanması olduğu yönündedir. Üstelik üye devletlerin otoriter yapılara sahip olmalarının birliğin demokratik amaçlarına uygun olmadığı da belirtilebilir.

Duşanbe Zirvesi Öncesinde BDT Üyeleri Arasında Yaşanan Anlaşmazlıklar

BDT’nin 27-28 Eylül 2018 tarihlerinde düzenlenecek zirvesine, üye ülkeler arasındaki anlaşmazlıklardan kaynaklanan bazı sorunların damga vurabileceği ifade edilebilir. Nitekim taraflar arasındaki anlaşmazlıklar sebebiyle zirvenin verimliliğini etkileyebilecek bazı durumlar ortaya çıkmıştır. Bu konular şu şekilde sıralanabilir:

2019 yılında BDT başkanlığının Türkmenistan’a devredilmesi planlanmış olmasına rağmen; Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbanguly Berdimuhamedov zirveye katılmayacaktır. Türkmenistan’ın hükümet yanlısı olarak bilinen “Tarafsız Türkmenistan” gazetesi, BDT Zirvesi’nde Türkmenistan’ın Başbakan Yardımcısı Purli Agamıradov tarafından temsil edileceğini duyurmuştur. Berdimuhammedov’un BDT’nin başkanlığını devralacağı zirve için Tacikistan’a gitmeyi reddetmesinin nedeni henüz açıklanmamıştır. Ancak basında yer alan haberlerde, Berdimuhamedov’un 29 Eylül’den 2 Ekim’e kadar BM Genel Kurulu’nun 73. oturumuna katılmak üzere New York’ta bulunacağından bahsedilmiştir.[5]Radyo Liberty’nin Tacikistan şubesi olarak yayın yapan “Radyo Ozodi” tarafından yayımlanan habere göre uzmanlar, Berdimuhamedov’un Duşanbe’deki BDT toplantısına katılmayı reddetmesini, Tacikistan’a geçemeden Türkmenistan sınırında kalmış olan kargo kamyonlarına bağlamaktadır.[6] Bu bağlamda 2 Eylül 2018 tarihinde İran-Türkmenistan sınır kapısı olan Lotfabad’da, Tacikistan’a yük götürmek üzere sınır kapısına gelen araçların Türkmenistan tarafından ülkeye alınmadıkları ve bekletildikleri öğrenilmiştir.[7] İlk alınan bilgilere göre, Türkmenistan yetkilileri teknik bir sorun yaşandığını ve sorunun çözülmeye çalışıldığını belirtmiştir. Ancak daha sonra Aşkabat, bölgede yaşanan krizler nedeniyle artmakta olan silah, uyuşturucu madde ve diğer ticareti yasaklanmış maddelerin kaçakçılığıyla etkin mücadele kapsamında sınır noktalarındaki gümrük kontrollerinin sıklaştırılarak tedbirler alındığını açıklamıştır. Ayrıca Türkmen tarafının uygulamalarının bir süre daha devam edeceği de duyurulmuştur. “Radyo Ozodi” ile yapılan bir röportajda da konuya ilişkin kaynak olarak kabul edilen kişiler, Tacikistan araçlarının Türkmenistan sınırından geçişleriyle ilgili sorunlarla Tahran’ın doğrudan ilişkili olduğunu söylemiştir. Başka bir kaynak ise Aşkabat’ın İranlı yetkililerin tavsiyesi üzerine bu adımı atmaya karar verdiğini ve böylece İran karşıtı bir politika yürüttüğü için Tahran’ın Duşanbe’den intikam almak istediğini belirtmiştir. İranlı yetkililer ise Türkmenistan sınırındaki durumla ilgilerinin bulunmadığını söylemiştir.[8] Bahse konu olan durum, Türkmenistan ve Tacikistan arasındaki ilişkilerde gerginliğin varlığını göstermektedir. Bu da BDT çerçevesindeki ilişkilere olumsuz olarak yansıyabilir.

BDT’nin bir diğer üyesi olan Ukrayna, 2014 yılının mart ayında Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesinden sonra topluluktan ayrılacağını açıklamıştır. Ancak bugüne kadar Kiev, topluluktan çekilme konusunda resmi bir başvuru yapmamıştır. Bu nedenle Ukrayna, “de jure” olarak kuruluşun üyesidir. Bununla birlikte 17 Eylül 2018 tarihinde Ukrayna Cumhurbaşkanı Petro Poroshenko, Milli Güvenlik ve Savunma Konseyi’nin Ukrayna ve Rusya arasındaki dostluk, işbirliği ve ortaklık konularını içeren 1997 tarihli anlaşmayı sona erdirme kararını yürürlüğe koymuştur. 19 Eylül 2018 tarihinde de ilgili kararname yürürlüğe girmiştir.[9] Duşanbe Zirvesi öncesinde böyle bir karar alan Kiev yönetimi, ülkesinin topluluktaki varlığını sona erdirmek konusunda kararlı olduğunu bir kez daha gözler önüne sermiştir.Aynı zamanda Ukrayna’nın BDT faaliyetlerine katılımının da kendine özgü özelliklerinin bulunduğu belirtilmelidir. Her şeyden önce Kiev’in “BDT Şartı”nı, “Topluluğun Ekonomik Mahkemesi’nin Statüsü Hakkındaki Sözleşme”yi ve “Kolektif Güvenlik Anlaşması” gibi önemli belgeleri imzalamadığının altının çizilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla BDT çerçevesinde kabul edilen topluluk kararları, Ukrayna için bağlayıcı bir nitelik taşımamaktadır. Buna rağmen Ukrayna’nın topluluktan ayrılma ihtimalinin yaratacağı sonuçların değerlendirilmesi büyük önem arz etmektedir. Ancak Duşanbe Zirvesi’nin gündem maddelerinde, Ukrayna’nın ayrılması konusu yer almamaktadır.

Duşanbe Zirvesi’nin Gündem Maddeleriyle İlgili Endişeler

Duşanbe Zirvesi’nde tartışılacak konulardan ilki BDT’nin 2021 yılındaki “Kültür Başkenti”nin belirlenmesiyle ilgilidir. Zirve öncesinde bu konuya ilişkin yapılan açıklamalardan Duşanbe’nin seçileceği anlaşılmaktadır. Bu öneri geçen yılın nisan ayında Tacikistan temsilcileri tarafından dile getirilmiş ve birkaç ay sonra gerçekleşen İnsani İşbirliği Konseyi ve Hükümetlerarası İnsani İşbirliği Fonu’nun ortak toplantısında da desteklenmiştir. Ancak bu husustaki nihai karar, Devlet Başkanları Konseyi’ne aittir. Şimdiye kadar 14 kente bu statü verilmiştir. Bu yıl BDT’nin Kültür Başkenti unvanı, Ermenistan’ın Goris şehrindedir. 2019 yılında bu unvan, Beyaz Rusya’nın Brest şehrine ve 2020 yılında da Kazakistan’ın Çimkent şehrine verilecektir.[10]

Kültür Başkenti projesi, tüm üyelerin ulusal çıkarlarına uygun görünmektedir. Ancak Duşanbe Zirvesi’nde ek maddeler olarak masaya yatırılacak bazı teklifler, tarafların ulusal çıkarları açısından çeşitli endişelere kapılmalarına neden olmuştur. Örneğin Kırgızistan, BDT tarafından Türk Dünyası’nın büyük yazarı Cengiz Aytmatov’un doğumunun 90. yıl dönümü hakkında bir belgenin imzalanmasına ilişkin teklifte bulunacağını açıklamış;[11] ancak BDT İcra Komitesi tarafından yapılan açıklamalarda, Cengiz Aytmatov’un Sovyetler Birliği yazarı olarak anılması dikkat çekmiştir. Türk Dünyası’nın bilge isimlerinden ve edebiyatın ustalarından olan Cengiz Aytmatov’un Sovyet kimliğiyle anılması, BDT’nin eski Sovyetler Birliği’ni anımsatan bir sömürü yapılanması olduğuna dair eleştirilerin yeniden canlanmasına yol açabilir.

Zirvede teklif edilen bir başka konu da “Büyük Vatanseverlik Savaşı” zaferinin yıldönümü için kutlamalar yapılacak olmasıdır.[12] Belirtmek gerekir ki bağımsızlık yıllarında eski Sovyet ülkelerindeki tarih derslerinde “Büyük Vatanseverlik Savaşı” ifadesinden vazgeçilmiş ve yerine “İkinci Dünya Savaşı” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Ancak buna rağmen 2020 yılının BDT tarafından “1941-1945 Büyük Vatanseverlik Savaşı’ndaki Zaferin 75. Yıl Dönümü” olarak ilan edilmesi,[13] Rusya dışındaki diğer tüm üye ülkelerin bağımsızlık ilkeleri ve değerlerine aykırıdır. Konuyla ilgili olarak BDT İcra Komitesi Başkan Yardımcısı Viktor Guminski’nin yaptığı açıklama dikkat çekicidir. Guminski, Duşanbe Zirvesi’nin önemli konularından biri olarak “Büyük Vatanseverlik Savaşı” zaferinin yıl dönümü ile ilgili tekliften bahsederken Büyük Vatanseverlik Savaşı katılımcılarının ve savaş sırasında onlara destek sağlayan kişilerin sosyal güvenlik haklarının korunmasını sağlamak için bir planın hazırlanmış olduğunu belirtmiştir. Söz konusu açıklama, Sovyetler Birliği ideolojisinin BDT kapsamında hâlâ hayatta tutulmaya çalışıldığını göstermektedir.

Yukarıda belirtilen hususlardan yola çıkarak 27-28 Eylül tarihlerinde düzenlenecek Duşanbe Zirvesi’ne ilişkin aşağıdaki değerlendirmeler yapılabilir:

Dönem Başkanlığı sıfatını devralacak Türkmenistan Cumhurbaşkanı Gurbanguly Berdimuhamedov’un zirveye katılmayı reddetmesi, topluluk içinde birlikteliğin sağlanmadığını göstermektedir.

Duşanbe Zirvesi öncesinde Ukrayna Cumhurbaşkanı Petro Poroshenko’nun “Ukrayna ve Rusya arasındaki dostluk, işbirliği ve ortaklık” konulu 1997 anlaşmasını sona erdirmesi, BDT’nin geleceğine ilişkin soru işaretleri yaratmaktadır.

BDT kapsamında bugüne kadar imzalanan 200’den fazla sözleşme ve topluluk kurumlarının aldıkları 500’den fazla kararın büyük çoğunluğunun henüz hayata geçirilememiş olması, topluluğun etkili bir entegrasyon aracı olamadığını göstermektedir. Bu nedenle Duşanbe Zirvesi’nde farklı konuların ele alınacağından söz edilmişse de daha çok güvenlik alanındaki işbirliğinin güçlendirilmesine odaklanılacaktır.

Duşanbe Zirvesi’nin önemli konuları olarak dile getirilen Cengiz Aytmatov’un 90. doğum yıl dönümünde Sovyet kimliğiyle anılması ve “Büyük Vatanseverlik Savaşı” zaferinin yıl dönümü hakkında kararların alınması, topluluk üyelerinde ciddi rahatsızlıklar yaratacaktır.

Bütün bu faktörlere karşı BDT’yi destekleyenlerin üye ülkeler arasında yüksek öğretim diplomalarının tanınması ve vizesiz rejimin uygulanması gibi bazı hususların topluluk kapsamında sağlanmakta olduğunu vurguladıkları görülmektedir. Dolayısıyla söz konusu hususlar, Sovyetler Birliği dönemindeki statüko durumunun devam etmekte olduğu anlamına gelmektedir. Oysa BDT projesini destekleyenler tarafından ifade edilen bu konular, devletler arasındaki ikili anlaşmalarla da çözüme kavuşturulabilecek meselelerdir.

Sonuç olarak BDT Duşanbe Zirvesi, parçalanmakta olan topluluğu hayatta tutmayı amaçlamaktadır. Gündem maddelerini oluşturan konuların Sovyetler Birliği ruhunu yansıtması ise ülkelerin ulusal egemenliğinin korunması açısından tehlikeli bir noktaya işaret etmektedir.

Kaynakça

[1] “С.Лебедев о предстоящем саммите СНГ в Душанбе и стремлении Киева покинуть Содружество – интервью газете “Известия””, (“S.Lebedev Duşanbe’de Düzenlenecek BDT Zirvesi ve Kiev’in Topluluktan Ayrılma Konusunda – “İzvestiya” Gazetesine Verdiği Röportaj”), BDT İcra Komitesi, http://cis.minsk.by/news.php?id=9858, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[2] “В Душанбе ожидают, что Лавров примет участие в заседании СМИД СНГ в сентябре”, (“Lavrov’un Duşanbe’de Düzenlenecek BDT Dışişleri Bakanları Zirvesi’ne Katılması Beklenmekte”), Sputnik, https://ru.sputnik-tj.com/country/20180831/1026622442/tajikistan-lavrov-sammit-sng.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[3] Laurinas Kasçyunas, “СНГ: путь в никуда”, (“BDT: Belirsiz Yol”), INOSMI, https://inosmi.ru/world/20070821/236162.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[4] “Gürcistan, BDT Üyeliğine Resmen Son Veriyor”, Dünya Bülteni, https://www.dunyabulteni.net/arsiv/gurcistan-bdt-uyeligine-resmen-son-veriyor-h86580.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[5] Avaz Yuldaşev, “Бердымухаммедов не приедет в Душанбе на саммит СНГ”, (“Berdimuhammedov Duşanbe’deki BDT Zirvesi’ne Gelmeyecek”), Asia-Plus, http://www.news.tj/ru/news/tajikistan/politics/20180921/berdimuhammedov-ne-priedet-v-dushanbe-na-sammit-sng, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[6] Mullorecep Yusufzade, “Саммит глав государств СНГ в Душанбе пройдет без Бердымухамедова”, (“Duşanbe’deki BDT Zirvesi Berdimuhammedov’suz Yapılacak”), Radyo Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/29502457.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[7] Tahir Sefer, “Застрявшие водители: нас не пропускают через туркменскую границу и ничего не объясняют”, (“Sıkışmış Sürücüler: Türkmen Sınırını Geçmemize İzin Vermiyorlar ve Hiçbir Şey Açıklamıyorlar”), Radyo Ozodi, https://rus.ozodi.org/a/29502457.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[8] Aynı yer.

[9] “Вступил в силу указ Порошенко о введении в действие решения СНБО о прекращении договора о дружбе между Украиной и РФ”, (“Poroshenko’nun Milli Güvenlik ve Savunma Konseyi’nin Ukrayna ve Rusya Arasındaki Dostluk, İşbirliği ve Ortaklık Konusundaki Anlaşmayı Sona Erdirme Kararı Hakkındaki Kararnamesi Yürürlüğe Girdi”), Gordon, https://gordonua.com/news/politics/vstupil-v-silu-ukaz-poroshenko-o-vvedenii-v-deystvie-reshenie-snbo-o-prekrashchenii-dogovora-o-druzhbe-mezhdu-ukrainoy-i-rf-361879.html, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[10] “На саммите СНГ в Душанбе будет определена Культурная столица Содружества 2021 года”, (“Duşanbe Zirvesi’nde BDT’nin Kültür Başkenti Belirlenecek”), BDT İcra Komitesi, http://www.cis.minsk.by/news.php?id=9752, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[11] “Назарбаев примет участие в саммите СНГ в Душанбе”, (“Nazarbayev Duşanbe’de BDT Zirvesi’ne Katılacak”), 24Mir, https://mir24.tv/news/16327900/nazarbaev-primet-uchastie-v-sammite-sng-v-dushanbe, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[12] “Какие вопросы будут обсуждать в Душанбе главы стран СНГ”, (“BDT Ülkeleri Başkanları Duşanbe’de Hangi Konuları Tartışacak?”), Asia-Plus, https://news.tj/ru/node/259287, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

[13] “В СНГ заявили о фактическом отходе Украины от деятельности содружества”, (“BDT Ukrayna’nın Topluluk faaliyetlerinden fiili çekildiğini açıkladı”), RBC, https://www.rbc.ru/politics/11/10/2017/59de1c289a79470c94d7d2df, (Erişim Tarihi: 26.09.2018).

—————————————

Kaynak:

https://ankasam.org/bagimsiz-devletler-toplulugu-dusanbe-zirvesi-sovyetler-birligi-ruhu-geri-mi-donuyor/

Yazar
Kırmızılar

Bu websitesinde farkı kaynaklardan derlenen içerikler yayınlanmakta olup tüm hakları sahiplerinindir. Sitedeki içerikler atıf gösterilerek kaynak olarak kullanlabilir. Yazıların yasal sorumluluğu yazara aittir. Tüm Hakları Saklıdır. Kırmızlar® 2010 - 2024

medyagen